«ՊԱՏԱՐԱԳ
ԱՍՏՈՒԾՈՅ՝ ՀՈԳԻ ԽՈՆԱՐՀ» ԱՍՏՎԱԾԱՍԻՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱՍՏՎԱԾՃԱՆԱՉՈՒԹՅԱՆ ՍԱՀՄԱՆԸ
Սկիզբը` նախորդ համարներում:
ինչդեռ
քրիստոնեությամբ հայրենասիրական զգացումը չի թուլանում, ինչպես կցանկանային
տեսնել ոմանք, այլ ավելի ամրանում եւ զորանում է` ճշմարիտ աստվածճանաչության
միջոցով, աստվածասիրությամբ ձեռք բերված հայրենիքի իսկական արժեքի
գիտակցության ամրապնդումով: Զարմանալ միայն կարելի է Ե դարի մեր
հեղինակների քրիստոնեական զգացումի ուժականությամբ (կարծես հազարամյա
քրիստոնեության ժառանգորդները լինեն), միեւնույն ժամանակ հիանալ`
նրանց հայրենասիրության խորությամբ:
Որքան
էլ չկամենան քրիստոնյա աստվածասիրության ու հայրենասիրության բացահայտ
եւ թաքուն հակառակորդները, քրիստոնեության ընդունումն ինքնին հայրենասիրության
դրսեւորում էր: Մեկ Աստծո` Հայկի Աստծո, հովանու տակ ժողովել ազգն
ու հայրենիքը` այս պետք է եղած լինի Տրդատ արքայի մտածումն ու նպատակը.
այլապես անիմաստ կլիներ նրան «Մեծ» պատվանունով զարդարելը: Զանազան
ու զարմանազան հունական եւ պարսկական չաստվածների միջեւ տարուբերվող
ժողովրդին միասնության շաղախ էր անհրաժեշտ, որը եղավ քրիստոնեությունը:
Գրիգոր Լուսավորչի մասին խոսելիս բոլոր մատենագիրներն էլ ակամա վկայում
են, որ նա որեւէ հավակնություն չուներ եւ չէր էլ կարող ունենալ Հայաստանի
ամբողջական քրիստոնեացման առաջամարտիկը լինելու: Ուղղակի հանգամանքներն
ընթացան այդ կերպ… բարեբախտաբար:
Խորենացին աներկբայորեն Գրիգոր Պարթեւի` Տրդատի մոտ ծառայության
մտնելու նպատակը ներկայացնում է իբրեւ «զհայրենեացն հատուցանել զպարտիս»:
Խորոնք գյուղում ծնված եւ մաքուր հայկական արյուն ունեցող Մովսեսը
Մեծ Հայքը համարում է պարթեւազգի Գրիգորի հայրենիքը եւ շեշտում վերջինիս
հայրենասիրությունը, որը հաղթող է դուրս գալիս տոհմական եւ արյունակցական
թշնամանքի նկատմամբ: «Պարտք հայրենիքի նկատմամբ»,- այս հասկացությանն
առաջին անգամ հանդիպում ենք քրիստոնյա Խորենացու մոտ` քրիստոնյա
Գրիգորի մասին խոսելիս:
Աստվածասիրության եւ հայրենասիրության ամուր միաձուլումն արդեն իսկ
տեսնում ենք 371 թվականին` Ձիրավի ճակատամարտի ժամանակ: Նույն պարթեւազգի
Գրիգորից սերած Ներսես կաթողիկոսը, հավասարապես զորացած աստվածասիրությամբ
եւ հայրենասիրությամբ, բարձրանում է մերձակա Նպատ լեռը` Հայկի մարդացած
Աստծուն մասնակից դարձնելով հերոսամարտին: «Ահա հաղթելու գաղտնիքը»,-
բացականչում է Գարեգին Նժդեհը, ով չի թաքցնում իր հիացմունքը պատմական
այս «վեհ պատկերի» հանդեպ` «ապրելով եւ վերապրելով այդ կախարդիչ
պատկերի գեղեցկությունն ու վեհությունը»: Ինչպիսի՜ անհամապատասխանություն՝
այսօր իբրեւ հեթանոս եւ իբրեւ քրիստոնեության հակառակորդ ներկայացվող,
անձնավորության կերպարի հետ…
ինչդեռ
քրիստոնեությամբ հայրենասիրական զգացումը չի թուլանում, ինչպես կցանկանային
տեսնել ոմանք, այլ ավելի ամրանում եւ զորանում է` ճշմարիտ աստվածճանաչության
միջոցով, աստվածասիրությամբ ձեռք բերված հայրենիքի իսկական արժեքի
գիտակցության ամրապնդումով: Զարմանալ միայն կարելի է Ե դարի մեր
հեղինակների քրիստոնեական զգացումի ուժականությամբ (կարծես հազարամյա
քրիստոնեության ժառանգորդները լինեն), միեւնույն ժամանակ հիանալ`
նրանց հայրենասիրության խորությամբ: 
Որքան
էլ չկամենան քրիստոնյա աստվածասիրության ու հայրենասիրության բացահայտ
եւ թաքուն հակառակորդները, քրիստոնեության ընդունումն ինքնին հայրենասիրության
դրսեւորում էր: Մեկ Աստծո` Հայկի Աստծո, հովանու տակ ժողովել ազգն
ու հայրենիքը` այս պետք է եղած լինի Տրդատ արքայի մտածումն ու նպատակը.
այլապես անիմաստ կլիներ նրան «Մեծ» պատվանունով զարդարելը: Զանազան
ու զարմանազան հունական եւ պարսկական չաստվածների միջեւ տարուբերվող
ժողովրդին միասնության շաղախ էր անհրաժեշտ, որը եղավ քրիստոնեությունը:
Գրիգոր Լուսավորչի մասին խոսելիս բոլոր մատենագիրներն էլ ակամա վկայում
են, որ նա որեւէ հավակնություն չուներ եւ չէր էլ կարող ունենալ Հայաստանի
ամբողջական քրիստոնեացման առաջամարտիկը լինելու: Ուղղակի հանգամանքներն
ընթացան այդ կերպ… բարեբախտաբար: 